W Roche spoglądamy w przyszłość okulistyki i otwieramy się na zmiany.
Zmiany w naszym podejściu do innowacji, do odkrywania nowych cząsteczek, do nowych technologii oraz do naszego zaangażowania w niwelowanie najczęstszych przyczyn utraty wzroku przez odkrywanie pionierskich, spersonalizowanych metod terapeutycznych.
Wkrocz w przyszłość z okulistyką Roche.
Proszę kliknąć w nazwę leku, aby zobaczyć informacje o nim.
szacuje się, że na całym świecie ok. 300 milionów osób cierpi na różne choroby siatkówki oka, a wiele przypadków pozostaje nierozpoznanych lub niewłaściwie leczonych.*
Poniżej znajdziecie Państwo najważniejsze informacje: czym są choroby siatkówki, takie jak: AMD (zwyrodnienie plamki związane z wiekiem), nAMD (wysiękowa postać zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem) i DME (cukrzycowy obrzęk plamki). Materiał będzie też przydatny w opiece nad pacjentem.
Siatkówka jest cienką błoną pokrywającą tylną ścianę gałki ocznej, która jest niezbędna dla naszego wzroku. Jest to miejsce, gdzie światło jest przekształcane w sygnały elektryczne wysyłane do mózgu.
W siatkówce znajduje się najważniejsze miejsce oka - plamka, która skupia największą ilość światłoczułych komórek, dzięki czemu zawdzięczamy jej odpowiednią ostrość wzroku w centrum naszego pola widzenia, widzenie kontrastowe i postrzeganie kolorów.1 Plamka zapewnia widzenie, a zatem możliwość czytania, rozpoznawania twarzy czy odległych przedmiotów. Do najczęściej występujących chorób w obrębie siatkówki należy zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (AMD) oraz cukrzycowy obrzęk plamki (DME).
AMD (ang. Age-Related Macular Degeneration) – zwyrodnienie plamki związane z wiekiem, jest przewlekłą i postępującą chorobą centralnej części siatkówki rozwijającą się najczęściej u osób starszych. Choroba powoduje ograniczenie pola widzenia centralnego, czyli możliwości widzenia na wprost, a zatem i wykonywania typowych codziennych czynności, takich jak czytanie czy prowadzenie samochodu. W zaawansowanych stadiach powoduje utratę wzroku.
- AMD w postaci suchej to zanik siatkówki w centralnej części plamki. Szacuje się, że postać sucha dotyczy 80–90% pacjentów z rozpoznanym zwyrodnieniem plamki.2
- nAMD, czyli zwyrodnienie w postaci wysiękowej, dotyczy około 10% przypadków i charakteryzuje się tworzeniem nieprawidłowych, przeciekających naczyń krwionośnych (naczyń o zwiększonej przepuszczalności, przez które krew może przedostawać się do przestrzeni zewnątrznaczyniowej), które mogą pękać i powodować krwotoki lub obrzęki.3
W ciągu 5 lat od rozpoznania choroby u około 19–28% pacjentów z AMD w jednym oku choroba może rozwinąć się drugim oku. Dodatkowo u 27–68% pacjentów z późnym AMD dochodzi do zajęcia drugiego oka.6
- Choroba zazwyczaj postępuje wolniej, w porównaniu do postaci wysiękowej, zwłaszcza jesli choroba dotyka jednego oka, wtedy drugie kompensuje ubytki.
- Stopniowa, powolna utrata widzenia centralnego: pogorszenie wzroku może trwać miesiące, a nawet lata.
- Pojawienie się druzów: są to małe, żółtawe złogi białkowo-lipidowe pod siatkówką, które są wczesnym objawem choroby i mogą prowadzić do zaniku komórek siatkówki.
- Trudności z czytaniem drobnego druku.
- Potrzeba jaśniejszego światła do czytania i innych czynności.
- Trudności z adaptacją do ciemności po przejściu z jasnego do ciemnego pomieszczenia.
- Pacjenci mogą skarżyć się na trudności z rozpoznawaniem twarzy.
- Obniżenie wrażenia kontrastu.
- Subtelne zmiany, takie jak zniekształcenie (metamorfopsja), zwiększone rozmycie widzenia z bliska (szczególnie podczas czytania).
- Nagłe, szybkie pogorszenie widzenia: może nastąpić w ciągu kilku dni lub tygodni.
- Wyraźne zniekształcenie linii prostych (metamorfopsje): jest to często pierwszy i bardzo wyraźny objaw, wynikający z gromadzenia się płynu pod siatkówką, który unosi i faluje siatkówkę.
- Nagłe pojawienie się lub powiększenie mroczka centralnego: spowodowane krwią lub płynem pod plamką żółtą. Pacjenci mogą widzieć szarą lub czarną plamę.
- Szybka utrata ostrości widzenia.
- Rozmycie krawędzi oglądanych przedmiotów.
- Błyski światła (rzadziej).
- Problemy z rozpoznawaniem twarzy.
Choroba może przebiegać przez dłuży czas bezobjawowo, dlatego szczególnie po 50. roku życia należy regularnie kontrolować stan siatkówki.
Diagnostyka AMD (zwyrodnienia plamki żółtej) obejmuje kilka badań, które mają na celu ocenę wzroku i stanu siatkówki. Podstawowe badania to badanie ostrości wzroku oraz ocena dna oka. Dodatkowo, w celu dokładniejszej diagnozy, wykonuje się optyczną koherentną tomografię (OCT) siatkówki oraz, w razie potrzeby, angiografię fluoresceinową lub indocyjaninową. Testy funkcjonalne, takie jak test Amslera, mogą również być pomocne w ocenie centralnego widzenia.
Niestety, obecnie nie ma leku, który całkowicie zatrzymałby lub cofnął proces suchej postaci AMD. Celem leczenia jest spowolnienie postępu choroby i ochrona pozostałego wzroku. Dostępne metody skupiają się na modyfikacji czynników ryzyka, takich jak dieta i styl życia (m.in.unikanie palenia tytoniu oraz nadmiernej ekspozycji na słońce) , oraz ewentualnym stosowaniu suplementów diety zawierających m.in. witaminę C, E, cynk, luteinę i zeaksantynę.
Leczenie nAMD skupia się na ograniczeniu aktywności choroby oraz długoterminowej poprawie ostrości wzroku.
W Polsce obowiązuje program lekowy B.70 dla pacjentów z chorobami siatkówki, w tym nAMD, z wykorzystaniem doszklistkowych iniekcji inhibitorami anty–VEGF lub lekami o mechanizmie działania ukierunkowanym zarówno na VEGF oraz angiopoetynę–2.
Do innych opcji terapeutycznych należą:
• fotokoagulacja laserowa,
• terapia fotodynamiczna.
VEGF to skrót od angielskiej nazwy Vascular Endothelial Growth Factor, czyli Czynnik Wzrostu Śródbłonka Naczyniowego. To białko, które działa jak posłaniec w naszym organizmie, przekazując sygnały komórkom.
VEGF jest kluczowy dla zdrowia i rozwoju, ale jego nadmierna produkcja może być szkodliwa.
Tworzenie naczyń krwionośnych (angiogeneza): jego główną funkcją jest stymulowanie wzrostu nowych naczyń krwionośnych. Właśnie w kontekście chorób takich jak wysiękowe zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (nAMD) czy cukrzycowy obrzęk plamki (DME), VEGF odgrywa negatywną rolę. Nadmierna jego produkcja prowadzi do powstawania tych nieprawidłowych naczyń w oku lub do przeciekania płynu do plamki. To właśnie ten mechanizm jest przyczyną wielu poważnych chorób oczu.
ANG-2 (angiopoetyna-2) to białko regulujące stabilność naczyń krwionośnych, które w pewnych warunkach (np. w obecności VEGF, czyli czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego) sprzyja ich destabilizacji i tworzeniu nowych, często patologicznych naczyń.
Cukrzycowy obrzęk plamki (DME) spowodowany jest nagromadzeniem się płynu w plamce. Obecność płynu jest efektem jego przenikania z uszkodzonych przez cukrzycę drobnych naczyń siatkówki i naczyniówki. DME jest powikłaniem cukrzycy, zatem aby mu przeciwdziałać, najważniejsze jest odpowiednie leczenie cukrzycy i kontrolowanie wzroku pod kątem DME13
- u osób z cukrzycą typu 2 w ciągu 10 lat DME rozwija się u 14-25% chorych, po 20 latach pojawia się u ok 28%,
- u osób z cukrzycą typu 1 DME rozwija się u 20% w ciągu 10 lat trwania choroby.
Choroba może przebiegać przez dłuży czas bezobjawowo, dlatego u chorych na cukrzycę należy regularnie kontrolować stan siatkówki.
- Zamazane lub niewyraźne widzenie centralne. Jest to najczęstszy objaw. Obraz staje się mniej ostry, co utrudnia czytanie, rozpoznawanie twarzy czy prowadzenie pojazdu.
- Zniekształcenie linii prostych (metamorfopsje): proste linie (np. futryny drzwi, krawędzie książek) mogą wydawać się faliste, wygięte lub przerwane. Jest to spowodowane unoszeniem siatkówki przez płyn.
- Pogorszenie widzenia kolorów: Kolory mogą wydawać się wyblakłe, mniej intensywne lub "sprane".
- Mroczki (ciemne plamy) w polu widzenia: pacjenci mogą zauważyć nieruchome, ciemne lub puste plamy w centralnej części widzenia, które mogą utrudniać widzenie szczegółów.
- Problemy z widzeniem w nocy lub w słabym oświetleniu: zdolność oka do adaptacji do różnych warunków oświetleniowych może być upośledzona.
- Nadwrażliwość na światło (światłowstręt) lub trudności z widzeniem w jaskrawym świetle/odblaskach.
- Wahania ostrości widzenia w ciągu dnia: widzenie może być zmienne, lepsze lub gorsze o różnych porach dnia.
- W rzadkich przypadkach, podwójne widzenie (diplopia).
- retinopatii proliferacyjnej: nowe, nieprawidłowe naczynia rozwijają się na powierzchni siatkówki, a ich krwawienie powoduje zmętnienie ciała szklistego i niewyraźne widzenie.
- obrzęku plamki: dochodzi do odkładania się krwi i płynu (wysięk), co skutkuje obrzękiem plamki, który powoduje ograniczone i niewyraźne widzenie.
Diagnostyka cukrzycowego obrzęku plamki (DME) polega na kompleksowym badaniu okulistycznym, które obejmuje ocenę ostrości wzroku, badanie dna oka w lampie szczelinowej (często po rozszerzeniu źrenic) oraz specjalistyczne badania obrazowe. Kluczowe dla diagnostyki DME są optyczna koherentna tomografia (OCT) i, w niektórych przypadkach, angiografia fluoresceinowa.
Pierwsze badanie: w cukrzycy typu 1 należy przeprowadzić w ciągu pierwszych 5 lat od momentu zachorowania.
W cukrzycy typu 2 musi być wykonane w momencie rozpoznania choroby lub krótko po jej zdiagnozowaniu.
Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego oraz Amerykańskiej Akademii Okulistyki (AAO, American Academy of Ophthalmology) corocznie należy wykonywać rutynowe badanie kontrolne w celu monitorowania zarówno wyrównania cukrzycy, jak i jej przebiegu, a jednym z jego elementów jest właśnie badanie dna oka.
Warto jednak pamiętać, że częstość badań może się zmienić w zależności od stopnia zaawansowania retinopatii cukrzycowej.
W Polsce leczenie chorób siatkówki odbywa się w ramach programu lekowego B.70 Leczenie pacjentów z chorobami siatkówki finansowanego przez NFZ.
Pacjenci z cukrzycowym obrzękiem plamki (DME) leczeni są nowocześnie i na światowym poziomie.
Doszklistkowa terapia anty-VEGF jest podstawową formą leczenia w przypadku centralnej postaci DME. Jest to leczenie farmakologiczne lekami z grupy blokerów białka VEGF lub VEGF/ANG-2 podawanymi w iniekcji (zastrzyku) do komory ciała szklistego.
W początkowej fazie leczenia zazwyczaj podaje się zastrzyki doszklistkowe co 4 tygodnie. Następnie częstotliwość iniekcji jest dostosowywana do rodzaju schorzenia, skuteczności terapii i zastosowanego leku (z możliwością wydłużenia u części pacjentów przerw między iniekcjami nawet do 16-20 tygodni).
Inne formy terapii obejmują:
- Steroidy w postaci implantu do ciała szklistego,
- Laseroterapia
- Witrektomia, czyli chirurgiczne usunięcie ciała szklistego, jest operacją stosowaną w wybranych przypadkach problemów z siatkówką i tylnym odcinkiem gałki ocznej. Zazwyczaj wykonuje się ją w sytuacjach, gdy inne metody leczenia, np. laseroterapia, nie są skuteczne.
Wielu pacjentów odczuwa lęk przed iniekcją doszklistkową, głównie dlatego, że sama myśl o zastrzyku w oko brzmi dość przerażająco. Wiele osób zadaje proste pytanie: czy to będzie boleć? Pacjenci pytają również o przeciwwskazania do podania leku, czy objawy niepożądane, które mogą wystąpić iniekcji.
- Zaczerwienienie oka (krwawienie podspojówkowe)
- Uczucie piasku pod powiekami/dyskomfort/podrażnienie:
- Męty w polu widzenia (tzw. "muszki" lub "pływające punkty"):
- Przejściowe zamazanie widzenia
- Silny lub narastający ból oka
- Znaczące pogorszenie widzenia
- Nadwrażliwość na światło (światłowstręt)
- Ropa lub wydzielina z oka.
Siatka Amslera to kwadrat o wymiarach 10 na 10 cm, który składa się z siatki równo rozmieszczonych poziomych i pionowych linii. Na środku siatki znajduje się mała kropka, na której osoba przystępująca do testu może skupić wzrok.
Test umożliwia ocenę czynności centralnej części siatkówki (plamki), a badanie przeprowadza się osobno dla każdego oka.
Test Amslera to prosty i bezpłatny sposób wykrywania wczesnych objawów chorób siatkówki. Jest on wykorzystywany przez lekarzy okulistów do wykrywania zmian związanych z uszkodzeniem centralnej części siatkówki lub nerwu wzrokowego. Badanie to jest szczególnie pomocne w samodzielnym monitorowaniu wzroku.
Pamiętaj! Zrobienie testu nigdy nie zastąpi regularnych wizyt u lekarza okulisty, stanowi jedynie uzupełnienie rutynowej opieki medycznej.
- Wydrukuj siatkę Amslera.
- Jeśli używasz okularów, załóż je do wykonania badania.
- Zasłoń jedno oko i umieścić kartę z testem w odległości około 30–40 cm od oczu.
- Patrz w punkt centralny i nie poruszając okiem, obserwuj pozostałą część siatki.
- Powtórz zadanie dla drugiego oka.
Uwaga! Aby badanie było wiarygodnie, zwróć uwagę na następujące kwestie:
- Czy widzisz całą siatkę (np. wszystkie rogi i boki)?
- Czy któreś z linii są zamazane lub znikają?
- Czy widzisz jakieś dziury lub ciemne plamy na siatce?
- Czy wszystkie kwadraty mają ten sam rozmiar?
Interpretacja wyników badania
- Jeśli widzisz wszystkie linie proste a kwadraty równe, to oznacza, że Twoja siatkówka w plamce najprawdopodobniej jest zdrowa.
- Jeśli zauważysz jakiekolwiek zaburzenia widzenia – linie proste się wyginają, kwadraciki mogą wydawać się powiększone lub pomniejszone, część linii jest niewidoczna – może to oznaczać zmiany w siatkówce oka. Koniecznie skontaktuj się z lekarzem okulistą.
Umieść wydrukowaną siatkę Amslera w widocznym miejscu w domu, aby pamiętać o jej używaniu:
- raz w tygodniu, jeśli masz ponad 50 lat;
- codziennie, jeśli masz zdiagnozowane AMD/DME.
Zaznacz na siatce, których części nie widzisz prawidłowo (i którego oka to dotyczy) i przekaż te informacje swojemu lekarzowi okuliście podczas wizyty.
Osoba z prawidłowym wzrokiem widzi siatkę Amslera tak jak kartkę papieru w kratkę, z ciemnymi liniami tworzącymi kwadrat i czarnym punktem pośrodku.
Osoby z chorym okiem (np. z nAMD) mogą widzieć w badaniu z użyciem siatki falujące, przerywane lub zatarte linie i / lub ciemne, rozmyte obszary, zwłaszcza w centrum pola widzenia.
Choroby siatkówki mogą dotknąć zarówno młodych, jak i starszych pacjentów.
W Polsce świadomość schorzeń wzroku jest bardzo niska, większość Polaków nie wie, że można samodzielnie kontrolować stan swoich oczu przy pomocy testu Amslera – to prosty i bezpłatny sposób wspierający wykrywania wczesnych objawów chorób siatkówki.
Zalecenia, które pozwolą zachować Twój wzrok:
- raz w miesiącu kontroluj wzroku testem Amslera,
- raz w roku udaj się na wizytę u okulisty,
- stosuj dietę bogatą w luteinę, kwasy omega 3, cynk i witaminy A, C i E,
- chroń swoje oczy przed promieniowaniem UV,
- rzuć palenie tytoniu,
- zachowuj higienę podczas stosowania soczewek kontaktowych,
- zacznij regularnie ćwiczyć,
- stosuj częste przerwy podczas pracy przy komputerze, aby spojrzeć w dal.
W związku ze starzejącym się społeczeństwem, choroby oczu związane z wiekiem będą występowały coraz częściej.
Jest wiele chorób oczu, które odbierają wzrok, jednak ostatnie lata przyniosły ogromny postęp w nowych metodach leczenia, które mogą uratować wiele osób przed ślepotą. Podnoszenie świadomości społeczeństwa o ryzyku choroby oczu, profilaktyce i możliwościach odpowiedniej terapii, lekach może istotnie wpłynąć na jakość życia.
Więcej informacji, wraz z listą gabinetów okulistycznych można znaleźć na stronie: Zachowajwzrok.pl.
Styl życia ma ogromny wpływ na na nasze zdrowie, w tym na jakość naszego widzenia. Dodatkowo, co jest kluczowe, mamy wpływ na to jak żyjemy, czy jesteśmy aktywni fizycznie, jak się odżywiamy. Styl życia to nasze codzienne zachowania i wybory.24
- Co jemy: rodzaje spożywanych produktów (np. dieta bogata w warzywa i owoce, czy przetworzona żywność).
- Jak jemy: regularność posiłków, wielkość porcji, sposób przygotowywania jedzenia.
- Przykłady zalecanych zachowań: codzienne spożywanie śniadania, unikanie fast foodów, słodzonych napojów, gotowanie w domu.
- Rodzaj: czy uprawiamy sport, jaki rodzaj (np. bieganie, pływanie, spacery, siłownia).
- Częstotliwość i intensywność: jak często i jak intensywnie się ruszamy.
- Przykłady zalecanych zachowań: codzienne spacery, regularne treningi, korzystanie ze schodów zamiast windy.
- Spożycie: alkohol (częstotliwość, ilość), palenie tytoniu, używanie narkotyków.
- Przykłady zalecanych zachowań: rzucenie palenia, ewentualnie okazjonalne picie małych ilości alkoholu, najlepiej – abstynencja.
- Sposoby radzenia sobie ze stresem: techniki relaksacyjne, hobby, wsparcie społeczne.
- Dbałość o dobrostan psychiczny: poszukiwanie pomocy, dbanie o równowagę praca-życie.
- Przykłady zalecanych zachowań: medytacja, spędzanie czasu na łonie natury, unikanie sytuacji stresowych, konstruktywne podejście do pojawiających się problemów.
- Nawyki higieniczne: dbałość o czystość osobistą, higienę jamy ustnej.
- Jakość i ilość snu: regularność snu, długość snu.
- Przykłady zalecanych zachowań: mycie zębów dwa razy dziennie, spanie 7-8 godzin dziennie, regularny sen.
- Postawa wobec własnego zdrowia: regularne badania kontrolne, reagowanie na objawy chorobowe.
- Profilaktyka: szczepienia, unikanie czynników ryzyka.
- Przykłady zalecanych zachowań: regularne wizyty u lekarza, reagowanie na objawy organizmu, stosowanie się do zaleceń lekarskich.
Dieta i sposób odżywiania odgrywają istotną rolę w profilaktyce i wspomaganiu leczenia zwyrodnienia plamki (AMD), jego postaci wysiękowej (nAMD) oraz cukrzycowego obrzęku plamki (DME). Badania naukowe wskazują na konkretne składniki odżywcze, które mogą mieć korzystny wpływ na zdrowie siatkówki.
- Witamina C: cytrusy, papryka, brokuł, kiwi
- Witamina E: orzechy, nasiona słonecznika, awokado, oleje roślinne (np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy)
- Cynk: ostrygi, czerwone mięso, fasola, orzechy. Suplementacja cynkiem może zmniejszać ryzyko progresji AMD
- Resweratrol: fitozwiązek występujący w czerwonych winogronach, czerwonym winie i jagodach. Wykazuje działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne i może być korzystny w profilaktyce wysiękowej postaci AMD.
- Zielone warzywa liściaste (szpinak, jarmuż, brokuły, sałata, natka pietruszki), kukurydza, dynia, żółtko jaja.
- Tłuste ryby morskie (łosoś, makrela, sardynki, tuńczyk, anchois), nasiona lnu, orzechy włoskie, olej lniany.
- Warzywa, owoce (jagody, jabłka), pełnoziarniste produkty zbożowe, strączki.
- Warto unikać: produkty wysokoprzetworzone, słodycze, białe pieczywo, napoje słodzone.
- Mięso: wysokie spożycie mięsa (szczególnie czerwonego i przetworzonego) wiązało się ze znaczącym wzrostem ryzyka wczesnego AMD.
- Alkohol: wysokie spożycie alkoholu wiązało się ze znaczącym wzrostem ryzyka AMD, szczególnie wczesnego.
- Jaja: jaja, szczególnie żółtko, są dobrym źródłem luteiny i zeaksantyny, a ich spożycie może zwiększać stężenie tych karotenoidów w surowicy i MPOD (macular pigment optical density).
- Ogólna jakość diety: przestrzeganie ogólnie zdrowych wzorców żywieniowych, takich jak dieta śródziemnomorska lub orientalna (bogate w antyoksydanty), wiązało się ze zmniejszoną częstością występowania i progresją AMD.
- Unikanie stresu oksydacyjnego: dieta powinna wspierać zmniejszanie stresu oksydacyjnego, który jest kluczowym czynnikiem patogenezy AMD i DME.
Dieta i suplementacja powinny być zawsze uzupełnieniem, a nie zamiennikiem zaleconego leczenia farmakologicznego lub zabiegowego. Zawsze zaleca się konsultację z lekarzem lub dietetykiem w celu dostosowania diety do indywidualnych potrzeb zdrowotnych.
Aktywność fizyczna jest uznawana za ważny element zdrowego stylu życia i coraz więcej badań wskazuje na jej potencjalny korzystny wpływ na profilaktykę i przebieg różnych chorób, w tym schorzeń oczu, takich jak zwyrodnienie plamki (AMD/ nAMD) oraz cukrzycowy obrzęk plamki (DME).28
Większość badań wskazuje na korzyści płynące z regularnej aktywności fizycznej o umiarkowanej lub intensywnej intensywności.
- Dorośli powinni podejmować 150-300 minut tygodniowo umiarkowanej aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności lub 75-150 minut aktywności o dużej intensywności, lub równoważną kombinację obu.
- Wszystkie grupy wiekowe - zaleca się regularne ćwiczenia wzmacniające mięśnie.
- Osoby z chorobami przewlekłymi/niepełnosprawnością powinny podejmować regularną aktywność fizyczną, którą mogą wykonywać bezpiecznie. Wiele krajów nadal nie ma specyficznych wytycznych dla tych grup, często replikując ogólne zalecenia dla dorosłych.
- Stopniowe zwiększanie aktywności. Osoby nieaktywne powinny zaczynać od ćwiczeń o niskiej intensywności i stopniowo zwiększać czas trwania lub częstotliwość
- Przykłady aktywności. Chociaż konkretne rodzaje aktywności nie są zawsze precyzowane w kontekście chorób siatkówki, ogólne zalecenia obejmują:
- spacerowanie (szybki spacer)
- bieganie
- jazda na rowerze
- pływanie
- ćwiczenia aerobowe
- Częstotliwość i czas trwania. Zazwyczaj zaleca się co najmniej 150 minut umiarkowanej aktywności aerobowej tygodniowo lub 75 minut intensywnej aktywności aerobowej tygodniowo, zgodnie z ogólnymi wytycznymi zdrowotnymi
Referencje:
* Seenu M Hariprasad, Clinical and Socioeconomic Burden of Retinal Diseases: Can Biosimilars Add Value? A Narrative Review.Ophthalmol Ther (2025) 14:621–641
- Budowa narządu wzroku, Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/pacjent/okulistyka/zdroweoczy/68655,budowa-narzadu-wzroku [dostęp 23.05.2025]
- Rekomendacja nr 86/2020 z dnia 4 grudnia 2020 r. Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji w sprawie objęcia refundacją produktu leczniczego: Beovu (brolucizumab), w programie lekowym „Leczenie neowaskularnej (wysiękowej) postaci zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem (AMD) (ICD-10: H35.3)”, https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/zlecenia_mz/2020/223/REK/RP_86_2020_Beovu_zaczernienia_BIP_REOPTR.pdf [dostęp 21.07.2025]
- Grabska-Liberek I. i in, Jaskra pierwotna otwartego kąta i zwyrodnienie plamki związane z wiekiem jako główne przyczyny nieodwracalnej utraty wzroku we współczesnym świecie. Nowe możliwości diagnostyki i terapii, „Postępy Nauk Medycznych” 2019;1:42–48.
- Raghad Babaker i in., Risk factors for age-related macular degeneration: Updated systematic review and meta-analysis. Medicine (Baltimore) 2025 Feb 21;104(8):e41599.
- Arunbalaji Pugazhendhi i in. Neovascular Macular Degeneration: A Review of Etiology, Risk Factors, and Recent Advances in Research and Therapy. Int. J. Mol. Sci. 2021, 22(3), 1170; https://doi.org/10.3390/ijms22031170
- Nichole Joachim i in. Five-year progression of unilateral age-related macular degeneration to bilateral involvement: the Three Continent AMD Consortium report. Br J Ophthalmol. 2017 Jan 20;101(9):1185–1192.
- Catherine J Thomas I in. Age-Related Macular Degeneration. Med Clin North Am. 2021 May;105(3):473-491.
- Samuel D. Hobbs I in. Wet Age-Related Macular Degeneration (AMD). StatPearls [Internet]
- Vemulakonda et al., Age-Related Macular Degeneration Preferred Practice Pattern®, American Academy of Ophthalmology® 2024
- Angiogeneza, https://fizjoterapeuty.pl/fizjologia/angiogeneza.html [dostęp: 28.05.2025]
- Vascular Endothelial Growth Factor (VEGF) and Its Role in Non-Endothelial Cells: Autocrine Signalling by VEGF, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK6482/ [dostęp: 28.05.2025]
- Heier J.S. i in., The Angiopoietin/Tie pathway in retinal vascular diseases: a review, „Retina-J Ret Vit Dis” 2021;41:1-19
- Holekamp N. Overview of diabetic macular edema. Am J Manag Care. 2016 Jul;22(10 Suppl):s284-s291.
- Romero-Aroca P. Managing diabetic macular edema: The leading cause of diabetes blindness. World J Diabetes. 2011 Jun 15;2(6):98–104.
- Diabetic retinopathy, „American Optometric Association”, https://www.aoa.org/healthy-eyes/eye-and-vision-conditions/diabetic-retinopathy?sso=y [dostęp: 5.08.2025].
- https://www.aao.org/eye-health/diseases/what-is-diabetic-retinopathy#symptoms (dostęp: 6.08.2025)
- Diabetic Retinopathy PPP 2024. Academy PPP Retina/Vitreous Committee, Hoskins Center for Quality Eye Care. https://www.aao.org/education/preferred-practice-pattern/diabetic-retinopathy-ppp (dostęp: 6.08.2025)
- Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą – 2025. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, „Diabetologia Praktyczna” 2025, t.5, nr 1, https://ptdiab.pl/zalecenia-ptd/zalecenia-kliniczne-dotyczace-postepowania-u-osob-z-cukrzyca-2025 [dostęp: 28.05.2025].
- Ahmed Darwish. Diabetic Macular Edema, Clinicopathologic and Keys for Management DOI:10.5772/intechopen.112974
- https://www.asrs.org/patients/retinal-diseases/33/intravitreal-injections (dostęp 6.08.2025)
- https://eyewiki.org/Intravitreal_Injections#Preparation_for_Intravitreal_Injection (dostęp: 6.08.2025)
- Pogrzebielski A., Test Amslera, „Medycyna Praktyczna dla Pacjentów”, https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/68603,test-amslera [dostęp: 6.08.2025].
- Tripathy K., Salini B.. Amsler Grid. StatPearls [Internet] (dostęp: 6.08.2025)
- Plech A., (2019). Przejrzyj na oczy czyli jak żyć, aby długo cieszyć się świetnym wzrokiem, Cieszyn:VISMED
- Redmer van Leeuwen, JAMA 2025, Dietary intake of antioxidants and risk of age-related macular degeneration.
- Dinu, M., European Journal of Nutrition 2019, Food groups and risk of age-related macular degeneration: a systematic review with meta-analysis.
- Zampatti, S., Nutr Res. 2014, Review of nutrient actions on age-related macular degeneration.
- Qiuxiang Zhang i in. Effects and potential mechanisms of exercise and physical activity on eye health and ocular diseases. Front Med (Lausanne) 2024 Mar 22:11:1353624.